Absürt Mizah çelişmezlik, üçüncü hâlin imkânsızlığı gibi mantık ilkelerini ihlal eden, mantıksız olduğu aşikâr durum ve davranışları konu edinen mizah türüdür.

 

Absürt Mizah çelişmezlik, üçüncü hâlin imkânsızlığı gibi mantık ilkelerini ihlal eden, mantıksız olduğu aşikâr durum ve davranışları konu edinen mizah türüdür. Bu mizah türünde makul olmayan hayali durumlar, örnekler, kavramlar birbiriyle alakasız şekilde bir araya getirilerek saçmalık vurgusuyla işlenmektedir. Bu mizah türü çocuklar için felsefe pedagojisi açısından absürt olandan itibaren makul olana dair soruşturmaya hizmet eder görünmektedir. Bu çalışma Matthew Lipman’ın  insanın hatırladığını bilme, bildiğini varsayma gibi biliş üstü (ing. metacognitif) yani kendine üstten bakan eylemlerini kavramlar üretmek, üretilen kavramların ilişkili olduğu diğer kavramları bulmak, neden-sonuç zincirlerini takip etmek, hipotezlerin varsayımlarını bulmak gibi “felsefe yapma (ing. philosophizing)” teknikleriyle harmanladığı Çocuklar için Felsefe pratiğine mizahın nasıl hizmet ettiğini göstermek için başlatılmıştır. Mizahın rasyonel boyutla yani makul olanla ilişkisine ve bir felsefe atölyesi kapsamında absürt mizah unsurlarının nasıl destek materyallerine dönüştürülebileceğine değinilecektir. Bu anlamda Hiroco Ichinose’un yönetmenliğini üstlendiği Ushi-nichi (2007) 7 yaş + kısa filminin, absürt mizahın, hem didaktik hem de pedagojik unsurlarıyla çocukları düşündürmeye hangi anlamda uygun olduğundan bahsedilecektir. Ayrıca bir felsefe atölyesinde katılımcıların kendi fikirlerine üstten bakma, hipotezlerini değerlendirme gibi düşünsel faaliyetleriyle absürt mizahın ilişkisi katılımcıların söylediklerinden itibaren değerlendirilecektir.

Ushi-nichi (İneğin Günü) kısa filminin, felsefe pratiği ile absürt mizahın ilişkisini yakalamak adına önemli bir yerde durması, gerçek olandan sapmanın ve irrasyonel olanın bir tezahürü olarak değerlendirilmesiyle ve rasyonel olanı, irrasyonel ile absürt olan üzerinden yakalamadaki işlevselliğiyle birlikte düşünülmektedir. Absürt mizah türündeki bu kısa filmde; insan karakterin oldukça uzun bir sağ kol ile uyanması ve bu kolunu ıslak çamaşırları kurutmak, yolda karşılaştığı çocuklara yüksekten atlama deneyimini yaşatmak gibi işlerde kullanmasının yanı sıra, filmdeki ineklerin yavrularının civciv olması, tavuk yumurtalarından yavru inekler çıkması gibi birçok absürt durum söz konusudur. Bu durumların ise filmi izleyen çocuklara, makul olanı düşündürmede önemli bir işleve sahip olmalarından bahsedebiliriz. Peki makul olan; şaçma sapan yani absürt olandan hareketle nasıl düşündürülür?

Soruya daha iyi cevap aramak adına, M. Lipman, A. M. Sharp ve F. S. Oscanyan’ın ortak eseri Felsefe Sınıfta kitabına başvurmakta yarar var. Eserde ilkokul dönemi çocuklarının en büyük zorluklarından birinin çıkarım yapmak olduğuna değinilmiştir (Lipman ve diğerleri 107-109). Bu durumda çocuğun algısal, mantıksal veya kanıtlara dayalı çıkarımlarıyla ilgili bir sorunun varlığı düşünülmeli ve çözüm olarak çıkarım tıkanıklığının önüne geçilmesi için neler yapılmalı sorusuna yoğunlaşmak gerekir. Geleneksel eğitimdeki en büyük hatanın hayal gücü ve yaratıcılıktan vazgeçmek olduğuna değinen kitapta çocukların “saçma sapan” veya absürt olarak değerlendirilebilecek deneyimlerini aktarmalarına izin verilmesi gerekliliğine vurgu yapılmıştır (107-109). Dolayısıyla makul olandan sapmanın, makul olana ışık tutabileceğini savunarak absürt mizahın felsefe atölyelerinde kullanılmasının felsefi ciddiyete karşı bir noktada algılanmasının aksine yararı üzerine düşünmek daha elzemdir.

Ushi-nichi kısa filmine tekrar dönecek olursak insan karakterin sağ kolunun uzun olması hasebiyle, kolunun çamaşırları kurutmak için iyi bir araç hâline gelmesi bir absürt mizah örneğidir. Bu absürt örnek çocuğu “Kolumuz çamaşırların asılıp kurutulabileceği bir araçtır.” çıkarımı üzerine düşünmek, çamaşır ipi yerine kolumuzun kullanılacağı hipotezi üzerine düşünmeye sevk etmektedir. Hipotez üzerine düşünmek, argümanın karikatürize edilmiş sonucunu aramayı ve kendi kolunda çamaşır kurutulup kurutulmayacağını sınamayı gerektirmektedir. Çocuğun, kendi kolunun bir araç olarak sınırlarını keşfetmesi için koluna bakması ve kolunun uzunluğuna dair düşünmeye başlaması ile mümkündür. Bu durumda absürt mizah örneğinden yola çıkarak makul olan fikri haklı çıkarmaya hizmet edecek şekilde çocuğu kendi üzerine düşünmeye hatta kendini test etmeye teşvik etmek söz konusudur. Ayrıca çocuk savunduğu fikrin haklılığını ifade etmekte zorlanıyorsa tam da bu noktada absürt mizah yine devreye girecektir. Aşağıda Fransa’da P4C alanında hem akademik hem saha çalışmaları olan Johanna Hawken’ın yürütttüğü atölyede absürt akıl yürütmenin rasyonel akıl yürütme için nasıl kullandığının örneği incelenebilir:

“[Kolaylaştırıcı]: İnsan olduğunuzdan nasıl eminsiniz? Bizi ne tanımlar?

[Çocuk 1]: Bir beynimiz olduğunu bildiğimiz için düşünürüz.

[Çocuk 2]: Çünkü biz dünyalıyız: dünyada yaşıyoruz.

[Kolaylaştırıcı]: Peki bitkiler de yeryüzünde yaşıyor, bu onların insan olduğu anlamına mı geliyor?

[Çocuk 2]: Hayır ama insanız çünkü konuşacak bir dilimiz var.

[Kolaylaştırıcı]: Köpeklerin de bir dili var; yani onlar da insan mı?

[Çocuk 2]: Kelimeler söylüyoruz, köpekler havlıyor.

[Çocuk 3]: Biz insanlar yürüyoruz.

 [Kolaylaştırıcı]: Bir inek de yürüyor, bu onun insan olduğu anlamına mı geliyor?

[Çocuk 3]: Hayır ama iki ayak üzerinde yürüyoruz.

[Kolaylaştırıcı]: Tavuk da iki ayak üzerinde yürür ama o bir insan mıdır?

[Hepsi]: Hayır (gülerler).

[Çocuk 4]: Biz insanların saçı var.

[Kolaylaştırıcı]: Kel bir insan, insan değil midir? Biz insanların farkı ne? Diğer varlıklarla karşılaştırıldığımızda bizi tanımlayan şey nedir?

[Çocuk 5]: Bizim düşüncemiz farklı. Hayvanlar bizim kadar konuşmuyor, bizim kadar düşünmüyor.

[Çocuk 6]: Tüylerimiz, kanatlarımız yok.

[Kolaylaştırıcı]: Yılanın saçları, tüyleri ve kanatları yoktur; o bir insan mıdır?

[Çocuk 6] Hayır.

[Kolaylaştırıcı]: Peki bizim için özel olan ne?

[Çocuk 7]: Masada yeriz, yemek yaparız.

[Çocuk 8]: Zekâmız çok daha gelişmiş.

[Çocuk 2]: Sadece biz okuyoruz.

[Çocuk 6]: Yapan tek biziz.

[Çocuk 9]: Biz insanlar daha gelişmişiz; giyiniriz! 

…

[Çocuk 9]: Ve hayvanlar akıl yürütmezken biz insanlar akıl yürütürüz.”

 

Yukarıdaki diyaloglarda görüldüğü gibi geçersiz düşünceden kaynaklanan hatalı çıkarımları zihinsel saçmalamalar olarak değerlendirmek yerine çocuğu geçerli akıl yürütmelere söz konusu geçersiz, absürt akıl yürütmelerinden itibaren çekmek mümkündür. Bu durumda absürt akıl yürütmeleri kullanmak, çocuğu karşı olgusal durumları değerlendirmeye teşvik etmekle birlikte yaratıcılık ve hayal gücüne de katkı sağlamaktadır. Örneğin insanın hayvandan farkını belirtmek için insanın kanatlarının olmaması argümanını sunan bir çocuğa absürt bir argüman olarak “Yılanların da kanatları yoktur, bu durumda yılanlar insan mıdır?” sorusu yöneltilebilir. Bu şekilde bir geçersiz, absürt argüman getirme çocuğu hatalı çıkarımlarına dair uyanık kılacak ve çocuğu savunduğu fikrin nedenini daha iyi ifade etmeye yönlendirecektir.

 

Çocuğu savunduğu fikre dair uyanık olmaya cesaretlendirmek ve argümanlarına başka türlü bakmaya itmek absürt mizahın irrasyonel olandan itibaren rasyonel olana gidişinde önemli bir yerde durmaktadır. “Kolumuzda çamaşır kurutabiliriz.” hipotezi üzerine düşünmek, “Yılanın da kanatları yoktur o zaman yılan da insandır.” öncülleri üzerine düşünmek, kolumuzu çamaşır kuruturken yılanı da insan olmayla ilişkisinde karikatürize etmek bir anlamda bütün bunların imkânını başka açıdan sorgulatmaktır. Bu şekilde bir akıl yürütme egzersiziyle çocuklara makul olana dair alıştırma imkânı sunulmaktadır. Çocuğun kolunu çok uzun hayal etme varsayımının kolda çamaşır kurutulabileceği çıkarımına gitmesi yoluyla çocuğa yöneltilecek çeşitli sorular, çocuğun absürte hizmet eden fikirlerini makule yönlendirmesi anlamında yine absürt mizahın kullanımının örnekleridir. Örneğin; çocuğa kısa filmdeki uzun kolla yapılacak absürt etkinliklerin hatırlatılması çocuğun makul olana dair düşünme kapasitesini geliştirecektir. Kısa filmde, uzun kolla çocukların oyunsu bir zeminde yüksek bir platformdan sarkıtıldığı absürt bir örnek mevcuttur. Kısa filmde kolumuzda çamaşır kurutulabileceği, aynı şekilde ineğin civciv yavruları olabileceği fikirlerini haklı çıkarmaya çalışmak bağlamında yine saçmalık, absürt mizah ve geçersiz argümanlar kullanmak suretiyle rasyonel olana doğru bir seyirden bahsedilebilir. Bu şekilde bir seyir, fikirlerin uç noktalarına gitme anlamında önemli durmaktadır. Hipotezlere karşı hipotezler sunma şeklinde ilerleyen bir akıl yürütmenin yerine karşıtının kabul edilmesinin çelişkiye yol açabileceği üzerinden bir akıl yürütme absürt akıl yürütmeyi tarif eder görünmektedir. A. Lalanne, La Philosophie à L’école kitabında bu hususla ilgili bir fikri öne çıkarmanın yolunun karşıt fikrin kabul edilmesinin çelişkiye yol açtığını göstermek suretiyle olduğundan bahsetmektedir. Karşıt fikrin kabul edilmesinin çelişkiye yol açtığı düşüncesi dünyaya başka türlü bakma imkânı vermekle birlikte çeşitli noktalarda geniş açılardan bakmayı sağlayıp akıl yürütmelerin sınırlarını bulmada yardımcı olmaktadır. Kastedilen sınırlar makul olmayan üzerinden makul olanın belirlenmesiyle ilişkili durmaktadır (Lalanne 95).  Bu şekilde bir belirlenim o anda, o mekânda, o şartlar altında aklımıza gelmeyenlere veya özellikle aklımıza getirmek istemediklerimize dair absürt bir durumu düşünmek suretiyle bir akıl yürütme deneyimine hizmet etmektedir. Aklımıza gelmeyenlere ve özellikle aklımıza getirmek istemediklerimize dair düşünme pratiği, hem başka türlü bakmanın imkânına hem de makul olanı belirlemeye, absürt mizahla ilişkisi bağlamında göndermede bulunmaktadır.

Sonuç olarak, absürt mizah türünün güzel bir örneğini, mantık ilkelerini, makul olanı alaşağı eden bir bakış açısıyla sunan Ushi-nichi kısa filmi mizahın çocuğu rasyonel olana ve makul olana çekmesi anlamındaki önemli etkisinin altını çizmektedir. Söz konusu kısa filmden itibaren kolaylaştırıcıların çocuklara makul olanı hissettirmelerinin bir atölye örneğindeki çocukların söylediklerine kolaylaştırıcının verdiği karşı argümanlar üzerinden değinilmiştir. Bu sayede kolaylaştırıcıların absürt mizahı destek aracı olarak nasıl kullandıklarının örneği sunulmuş olmaktadır.

 

 

Kaynakça

Hawken, J., Philosopher avec les Enfants: Enquête théorique et expérimentale sur une pratique de l’ouverture d’esprit. Paris: Université Paris 1 Panthéon-Sorbonne, L’Ecole Doctorale, 2016.

Lalanne, A. La philosophie à l’école- Une philosophie de L’école. Paris: L’Harmattan, 2009.

Lipman, M. ve ark. Felsefe Sınıfta. İstanbul: Usturlab Yayınları, 2023.