Hanzala Filistinli bir çocuktur ve karikatüristin onu çizme amacı, iş amacıyla taşındığı yer olan Kuveyt’te Filistin’i unutmama ve vicdanını somut olarak avuçlarında tutma arzusudur.

  “Dünyanın güzelleşeceğini öğrenen çocuklar, o günden sonra hep bir ağızdan şarkılar söylemişler ülkelerinde…”

(Muhannes Al-Akus)

Sanat çocuk dünyasında yer edindiğinde en etkili kazanımın, İnci San’ın da dediği gibi çocuk öznede “bireyin yeti ve yeteneklerini tanıyıp geliştirmesini sağlayacak, aynı zamanda onun yaşamla, çevresiyle, çevre kültürüyle ilintili olarak bilinçlendirmesini, denetlemesini, eleştirmesini ve yargılamasını etkileyecek’’ bir dönüşüm sağlamasıdır (28). Çocukta inşa edilmeye çalışılan ya da oluşturulması istenen bir estetik bilinç vardır ve bunun çocuğa görelik ilkesine uygun olarak hareket edilip tesis edilmesi gerekir. Burada yüzümüz çocuğa dönükken sanatı, oyunsu bir sağaltım aracı olarak da düşünebiliriz. Çünkü oyun, Abdullah Apaydın’ın aktardığı şekliyle, “çocuğun büyük bir riske girmeden duygusal yüklerini boşaltmasını sağlar. Böylece, bireyin endişeleri, sıkıntıları, üzüntüleri, sırları; sırtında bir yük olmaktan çıkar. Gerginliğin yarattığı enerji oynanan oyuna aktarılmış olur. Bu noktada oyun ve dolayısıyla sanat çocuk için bir terapi aracı vazifesi görebilir” (308). Eğitimciler ve psikologlar için de sanat işlevsel bir anlam yüklenebilir. Nitekim İnci San, Çocuk ve Sanat kitabında Herbert Read’ın “sanat yoluyla eğitim” kavramına dikkat çeker. Sanat öğrenilebilir ve öğretilebilir bir kurumsal pratiktir. Peki Filistin meselesini çocuklara aktarmak söz konusu olduğunda sanat nerede konuşlanır? Ne işe yarar?

Filistin ve protest duruş dediğimizde ilk akla gelen çalışmalardan biri Filistinli karikatürist Naci el-Ali’nin çizdiği “Hanzala” karakteridir. Hanzala Filistinli bir çocuktur ve karikatüristin onu çizme amacı, iş amacıyla taşındığı yer olan Kuveyt’te Filistin’i unutmama ve vicdanını somut olarak avuçlarında tutma arzusudur. Hanzala çocuktur şayet bir gün Filistin halkları özgürlüğüne kavuşuşa ve Filistin’e dönebilirse büyüyecektir. Yüklendiği bu misyon sebebiyle dünyada ses getiren ve direnişin en önemli sembolü haline gelen Hanzala sanatın protest gücü sayesinde sessizliğin çığlığına dönüşür ve dışavurumcu bir tavrın temsili olur.

Ben bu yazımda ise 7 Ekim 2023 sonrası gerçekleşenlere bir tepki olarak geliştirilen ve sosyal medyada görünür olan Filistin temalı sanat etkinliklerini çocuk özne özelinde bir sağaltım mekanizması mı yoksa dışavurumcu ya da protest bir duruş mu sorgulamaları eşliğinde değerlendirerek Filistin meselesi sanatla buluşunca ne olur? sorusuna bir cevap arayacağım. Aynı zamanda tespit edebildiğim kadarıyla gerçekleştirilen tüm bu etkinlikleri geniş zaman kipiyle hikâyelemeye çalışacağım.

 

Rim ve dedesinden dünyaya çocukça bir selam!

(Çizer: Mikail Çiftçi)

Uzun yıllardır planlı bir şekilde sürdürülen Filistin soykırımı 7 Ekim 2023 sonrası artan masum çocuk ölümleriyle kamuoyunda daha ciddi bir tepkiyle yankı bulur. Dedesinin kucağında cansız bedeniyle yatan küçük Rim, Hanzala gibi sembolik bir figür, hatırlama ve hatırlatma biçimi hâline gelir. O ve dedesinin doğum günü olan 23 Aralık “dünya şehit çocuklar günü” ilan edilir. Protestoya katılanlar Rim’in yanağındaki yara ve kan lekesini temsilen kırmızı boya ile yüzlerini aynı yerden boyarlar. Bu pratikle İsrail’in eylemlerine küçük bir kız çocuğunun zihin dünyasından çocuğa göre tavırla protest bir cevap verilmek istenir.

 

14 fırça 1 kalem: Rim ve dedesi için tek yürek bir matem

(Çizer: Cemile Şık, Filistin Bizim, 3-4)

Filistin meselesi sıcakken kolektif bir çalışma ve dışavurumcu sanat yansısı olarak tasnif edebileceğimiz bir çalışma da Multibem yayınları etiketiyle hayat bulur. Bir sosyal sorumluluk projesi olarak hazırlanan Filistin Bizim isimli resimli çocuk kitabı on dört çizerin (Ümran Aşkın Aydın, Cemile Şık, Serap Karataş Olgaç, Özlem Güneş, Esra Abdülazizoğlu, Zeynep Begüm Şen, Cahide Sena Bilginer Başak, Ayşe Kübra Taşcı, Cemile Ağaç Yıldırım, Gökhan Özdemir, Feyza Eryüksel, Koyunoğlu Sibel Büyük, Betül Abiş İşeri, Seda Çubukçi Antlı) ortak çalışması olurken Merve Gülcemal de metnin anlatısını kuran isim olur. Rami Kütüphanesinde düzenlenen bir tanıtım etkinliğiyle gelirinin Filistin özelinde çalışan yardım kurumlara bağışlanacağı açıklanan ve sınırlı sayıda üretilen eserin baskısı hızlıca tükenir.

 

Anlamlı Öteki’den Engellere Karşı Karpuz Dilimi Atölyesi

Anlamlı Öteki, Oyun Çalışmaları Topluluğu (OÇA) yürütücülüğünde oyun ve masalın iyileştirici gücüne inanarak sahada faaliyetler yürütmek amacıyla kurulmuş gönüllü bir topluluktur. Sosyal medya paylaşımlara getirilen engeller sebebiyle Filistin temsili hâline gelen karpuzu kâğıt katlama atölyesinin merkezine alan topluluk, sanatsal etik ve bilgisel yetenek geliştirme eğitimi olarak karşımıza çıkan bu atölyeyle amaçlarını teori ve pratiğin bir aradalığını göstermek, öznelerin konfor alanından çıkıp öğrenme alanına geçmesini planlamak olarak duyururlar. Filistin bayrağını temsil eden renkte kağıtlarla origami tekniğini kullanarak bir karpuz dilimi oluşturmak ve karpuzun atölye katılımcıları özelinde kültürel çağrışımlarını tartışmaya açmak, çocukluk ve yetişkin hafızasındaki temsilinin izini sürmek izleğinde seyreden etkinlik katılımcılara farkındalıkla bir meseleye eğilmeyi öğretmeyi amaçlar.

 

Genç bir Türk çizerden Filistin’e saygı

(Çizer: Rümeysa Abiş)

 

Filistin coğrafyasına baktığımızda sanatla harmanlanmış kadim geçmişe sahip bir kültür karşımıza çıkar. Çeşitli sanatçıların direnişi sanat üzerinden örgütlemeleri mesleklerinden öte Filistin’e içkin Filistince duruşun sembolü olur. Rümeysa Abiş’in Filistin haritasını zeytin şekliyle çizmesi bu direniş biçimlerinden biridir. Kathryn Wilkinson Semboller ve İşaretler kitabında “birçok uygarlığın efsanelerinde, mitolojilerinde ve dinlerinde sıklıkla rastladığımız zeytin ağacı, simgelediği çeşitli anlamlarla kültür ve sanat tarihinde evrensel bir boyuta ulaşmıştır. Zeytin, tarihsel süreç içinde değişik kültürlerde ‘barışın’ ve ‘umudun’ simgesi haline gelmiş, aynı zamanda ‘yeniden dirilişin’ ve ‘ölümsüzlüğün’ simgesi olarak tanımlanmış ve kutsal görülmüştür” der (Alıntılayan Erim ve Kartı 3036). Bu yanıyla barışın, gücün, bereketin ve arınmanın ifadesidir. Rümeysa Abiş’in çizimi de Filistin’e zeytin temsili aracılığıyla gerçekleştirilen bir saygı duruşudur.

 

Sessiz Bir Çığlık

(Çizer: M. Ahmet Demir)

Çizimleriyle Filistin’e desteğini ve direnişini her zaman gösteren çizer M. Ahmet Demir önderliğinde seksen kişilik gönüllü bir ekibin çıkardığı Sessiz Resim dergisi, Ocak ayında 2. sayısını yayımlar. İçerik olarak diğer dergilerden ayrılan özelliği sessiz kitap formatında sözsüz görsellerden oluşmasıdır. Sessizliğin çığlığı olarak da nitelenebilecek bir eylemdir bu. Görseller duygular eşliğinde dile gelir. Kimi zaman bir siren sesi kimi zaman bir çocuğun ağlayışındaki hüznü yansıtır. Sanat burada bir davetiye uzatır insana. Mutlu bir atmosfer sunmaz. İnsanı sınar, düşündürür ve harekete geçirtir. “Bizim sessizliğimize ortak olup ses getirmek için bu dergiyi inceleyeblirsiniz” söylemiyle okurun karşına çıkan çizer M. Ahmet Demir insanları sanatıyla çocuklar için harekete çağırır.

 

Sosyal sorumluluk ve aktivizm

(Çizer: Merve Özcan)

Halka açık etkinlikler olarak 27-28-29 Ekim 2023 tarihlerinde Üsküdar Muamma Kahve’de Tabi Tasarım, Erdem Yayın Grubu ve Türkiye Diyanet Vakfı öncülüğünde bir araya gelen işletme ve kurumlar “Biz ismini anmadan da seni destekleriz! Ey zeytin ve limonun ülkesi, seninleyiz!” sloganıyla içinde tasarım ürünlerin satıldığı, yetişkin ve çocuk atölyelerin düzenlendiği kitap ve kırtasiye satışının olduğu, geniş yelpazesiyle insanları Filistin için buluşturan bir kermes düzenlerler. Kermesin başlığı “Hayra davet ediyoruz” olur. Filistin temalı el emeği broşlar, seramik kupalar, bileklikler ve benzeri birçok ürün sergilenir. Kermesin hazırlanmasında ve kermes sürecinde Masalistanbul serisinin yazarı Figen Yaman Coşar da aktif rol alır. Çok okunan Kudüs temalı serinin üçüncü kitabı Masalistanbul/ Kardeş Şehirler Kapısı’nda dünyadaki iyiliği bitirmeye çalışan kötü karakter Merza’ya karşı iyilik ve barış üzerine tek vücut olmak için Rana ve Hüdhüd’ün arkadaşı Emin, Kudüs’ten gelir. Kermese katılan çocuklar da sanki Kudüs’e yani Emir’e destek olmak için orada bulunurlar.

Kermesin son gününde çocuklar için mum yapımı, kolaj workshop, çocuklarla çanta dikimi ve çini atölyesi düzenlenir. Tuğba Coşkuner, Melih Tuğtağ, Melike Günyüz, Yeşim Tonbaz ve Ayşe Şahinboy Doğan gibi alanında uzman birçok yazar ve sanatçının halk ile buluştuğu bu atölyelerin geliri Türkiye Diyanet Vakfı aracılığıyla Filistin’e bağışlanır.

Bir başka platform da “Pazar Filistin” adıyla Alselam Derneği’nin işletmesi olan Cafe Africa Assalam da bir araya gelir. El emeği ürünlerin yanı sıra uzmanların atölyelerinin de olduğu faaliyetler, haftanın belli günlerinde burada halen daha devam etmektedir. Dede Tepe Fidan kitabının yazarı ve çizeri olan Güliz Gerdan, illüstratör Zeynep Begüm Şen, klinik psikolog Zeynep Kocamaz Öztürk, uzman psikolog Esra Oras, gazeteci ve aktivist Lauren Booth gibi tanınan birçok sima çeşitli atölye çalışmalarını sürdürürler.

Gelinen noktada Ekim ayıyla başlayan süreçte birçok akademik ve sivil toplum kuruluşları bünyesinde de alanında uzman eğitmenler tarafından tematik çocuk atölyeleri gerçekleştirilmekte ve devam etmektedir. “Kudüs‘te çocuk olmak”, “Çocuklar için iyili’k’udüs atölyesi”, “Filistin ve Mescid-i Aksa Atölyesi”  gibi seçtikleri atölye isimleriyle de protest biçimde aktif rol alan kurumlar çocukları yaş gruplarına göre ayırarak sunumları bazen çevrimiçi bazen yüz yüze olarak gerçekleştirir. Kudüslü Ömer, Bir Kudüs Masalı çocuk kitaplarının yazarı eğitimci ve sosyolog İlknur Koç Aytaç da bu süreçte hem yetişkinler hem de çocuklara yönelik seminer, atölye ve benzeri etkinliklerde etkin rol oynar. Şüphesiz bu yazıda yer verdiklerim yalnızca daha görünür olanlardır. Bahsedemediğim nice çalışma gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Benim Filistin ve sanatın her dalını bir araya getirmeye çalıştığım bu yazıda kısaca derlemeye çalıştığım faaliyetlerde ön plana çıkan en belirgin husus muhatabın çocuk olmasıdır. Çocuklar açısından en kıymetli yönüyse sanatı araçsallaştırarak savaş gibi travmatik bir konuda sağaltım gerçekleştirilebilmesi ve farkındalık kazandırılabilmesidir.

Abdullah Apaydın’ın “sanat ne kadar tartışılırsa tartışılsın sanatla insanın kendini ifade etmeye çalıştığı ve dolayısıyla sanatın bir iletişim biçimi olduğu bir gerçektir. Çocukluk çağında kendini ifade edebilme ihtiyacının karşılanması açısından sanat oldukça önemlidir. Kişiliği önemli oranda çocukluk çağında gelişen birey, bu dönemde kendini ifade edemezse ilerde onarılması güç travmalar ortaya çıkabilir” (310) söyleminden hareketle Filistin temalı yapılan bu tip atölyeler aracılığıyla gördükleri ve maruz kaldıkları şiddet karşısında çocuk öznelerin sanat yoluyla duygu ve düşüncelerinde onarım sağlanabilir, farkındalık aktarılabilir. Tüm bu faaliyetleri aktivist bir kabul bağlamında değerlendirirsek Filistin meselesini görünür kılmak yangına su taşıyan karınca misali insanların kalbinde ve zihninde bir vicdani ayaklanışa vesile olabilir. Sanatın sağaltıcı ve eğitsel yönü düşünüldüğünde zulme maruz kalan tüm halkların haklı mücadelesine ilişkin domino taşı etkisi gibi birbirini harekete geçiren bütünleştirici bir etki yaratılabilir.

 

Kaynakça

Al-Akus, Muhannes. Dünyayı Güzelleştiren Sır. Çev. İsmail Avcı. İstanbul: Nar Çocuk Yayınları, 2019.

Apaydın, Abdullah. "Çocuk Gelişiminde Bir Oyun Olarak Sanat ve Resim".  Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 37, (2011): 303-316.

Aytaç, İlknur K.  Bir Kudüs Masalı. İstanbul: Cezve Yayınevi, 2021.

____________.  Kuduslü Ömer İslam Şehirleri Dizisi 1. İstanbul: Uğurböceği Yayınevi, 2017.

Coşar, Figen Y. Masalistanbul Kardeş Şehirler Kapısı. İstanbul: Erdem Yayınevi, 2022.

Erim, Gonca ve Canan Kartı. “Sanatta Kültürel Simgeler: Zeytin Ağacı”. Millî Eğitim Dergisi, 240, (2023): 3033- 

3062.

Gülcemal, Merve. Filistin Bizim. Res. Kolektf. Ed. Hande Tabak Kayhan. İstanbul: Multibem Yayınevi, 2023.

San, İnci. Çocuk ve Sanat. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2019.

Sessiz Resim Dergisi, 1 (Ekim 2024). Web. Balıkfanus. Erişim: 25 Ocak 2024.